شاید بسیاری گمان کنند که این یک تحقیق علمی برای شهر است دیگر؛ چرا باید رسانه‌ها و کارشناسان شهرسازی تا این حد به این موضوع بپردازند اما واقعیت این است که کار، بسیار بزرگ‌تر از یک پژوهش علمی یا تصویب یک طرح است. طرح تفصیلی تهران که براساس طرح جامع شهر طراحی و تصویب شده قرار است ابعاد مختلف زندگی شهری در پایتخت را تحت‌تأثیر خود قرار دهد.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت اهمیت موضوع در این است که تهران هیچ‌گاه به‌طور کامل و دقیق براساس یک الگوی علمی و یک سند مورد توافق، توسعه پیدا نکرده است. لابد همه این ناهنجاری‌های ساخت و ساز و تغییرات ناخوشایند، برخاسته از همین موضوع بوده است. در واقع تا پیش از تصویب طرح جامع تهران در سال86، تصمیمات مهم شهری درباره کاربری‌های مختلف زمین‌های شهری و نحوه ساخت و سازها، براساس تصمیمات موردی کمیسیون ماده5 که از نمایندگان شورای شهر، شهرداری و دولت تشکیل می‌شود، گرفته می‌شد. سال1386، سرانجام طرح جامع شهر تهران به تصویب رسید تا تهران یک سند آینده‌نگر توسعه شهری، در سطح کلان داشته باشد. اما این طرح جامع نیاز به طرحی دیگر داشت که نکات و بخش‌هایی که به‌صورت کلی ذکر شده بود را به‌صورت جزئی و مفصل تشریح کرده باشد. طراحی این طرح، از سال85 شروع شده بود و کار همچنان پیش می‌رفت. مشاوران برجسته شهرسازی بسیج شده بودند تا کار طراحی طرح تفصیلی شهر با سرعت و دقت پیش برود و شهر از توسعه بدون برنامه و نامتوازن خلاص شود. همین بی‌برنامگی در دهه‌های گذشته، باعث شده بود تا انتظار برای رسیدن روزی که طرح تفصیلی به اجرا درمی‌آید، بیشتر شود. سرانجام این طرح سال1389 کامل شد و به تصویب شورای شهر تهران رسید.
پس از آن تنها یک مرحله دیگر تا اجرا مانده بود و آن، تصویب طرح در کمیسیون ماده5 بود. در این فاصله که اعضای شورای شهر و کارشناسان منتظر نهایی شدن طرح و اجرای آن بودند، اهمیت آن را نیز یادآوری می‌کردند. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران جایی گفت که طرح تفصیلی شهر تهران یک طرح یکپارچه و سند راهبردی مدیریت شهری است. به گفته او این طرح، طرحی کاربردی و نقشه‌ای کامل است که مجموعه سیاستگذاری‌های شهری با تمام توان علمی و تعیین زمان در آن تشریح شده است. مهم‌ترین ویژگی‌های طرح تفصیلی، آنچنان که رئیس شورای شهر تهران گفت اصلاح‌پذیر بودن آن است. چمران گفت که طرح تفصیلی هر 5 سال یک‌بار به‌منظور انجام اصلاحات، مورد بازنگری قرار خواهد گرفت. او یکی دیگر از ویژگی‌های طرح تفصیلی را شفاف‌سازی دانست و گفت: طرح با شفاف‌سازی اطلاعات از رانت‌های اطلاعاتی و سوءاستفاده در موضوعات شهری جلوگیری می‌کند. به گفته چمران، طرح تفصیلی یعنی همان طرح جامع، منتهی ریزتر و جزئی‌تر که وارد مراحل اجرایی می‌شود.
رئیس شورای شهر گفت که وظیفه شورای شهر و شهرداری تهران اجرای طرح جامع و تفصیلی شهر است و اگر انجام نشود، تخلف صورت گرفته است. چنان که او گفته در طرح جامع و تفصیلی بر این موضوع نیز نگاه شده است که اقتصاد شهری چگونه سامان یابد. براساس آن، تهران به‌عنوان شهری که در اطراف آن کارخانه وجود نداشته باشد، پیش‌بینی شده است. حال باید برای اقتصاد شهر چه کرد؟ باید به سمت برنامه‌های دیگر رفت؛ مثلا به‌دنبال شهر دانش‌بنیان با سیستم‌های هایتک، مراکز علمی پاک و عمیق در ارتباط با دانشگاه‌ها و کارهای تولیدی ارزشمند رفت.
معصومه ابتکار، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر هم درباره طرح تفصیلی گفت که این طرح قابلیت بازنگری مستمر به‌منظور انطباق با نیازهای روز شهر را دارد. به گفته ابتکار، درصورتی که الزاماتی همچون بحث تراکم و محدودیت ارتفاع و ایجاد فضای سبز و خدمات شهری مورد توجه و پافشاری قرار بگیرد می‌توان طرح تفصیلی را در سطح محلات با دقت و توجه بیشتر به مسائل اجتماعی، محیط‌زیست و مسائل مردم محلات اجرا کرد. او گفت که طرح تفصیلی شهر تهران، نظم و چارچوبی برای شهر تعریف می‌کند که بسیاری از مشکلات در رابطه با بورس ساختمان و زمین و رانت فروش تراکم و... را از حالت سلیقه‌ای خارج و ضابطه‌مند می‌کند.
همه این سخنان حکایت از اهمیت طرح تفصیلی داشت و نشان می‌داد که این طرح چه تأثیر عمیقی روی شهر خواهد گذاشت. اگر قرار باشد به‌طور خیلی فشرده و مختصر درباره طرح تفصیلی توضیح داد، باید گفت که این طرح، شهر تهران را به 4 پهنه تقسیم کرده و براساس این 4 پهنه، شرایط استقرار فضاها و کاربری‌های شهری تعریف شده است. پهنه اول، پهنه سکونت است که کاربری غالب آن مسکونی بوده و شامل شبکه معابر و خدمات پشتیبان سکونت است. با توجه به ویژگی‌های متفاوت بافت‌های مسکونی در سطح شهر، زیرپهنه‌های متمایزی به لحاظ ضوابط ساخت و ساز با عنوان مسکونی عام و مسکونی ویژه تعیین شده است. اجرای ضوابط زیرپهنه‌های سکونت در مراحل صدور پروانه و ساخت و ساز، زمینه تحقق الگوی سکونتی پایدار و جمعیت‌پذیری مناطق طبق ظرفیت‌های خدماتی و زیرساختی پیش‌بینی شده را فراهم خواهد کرد.پهنه دیگر، پهنه فعالیت است که وجه غالب آن کار و فعالیت بوده و سهم سکونت در آن بسیار محدود است. ویژگی این پهنه جداسازی پهنه‌های کار و فعالیت از سایر پهنه‌ها و ساماندهی آن به‌منظور ارتقای کیفیت محیط شهری توأم با رونق فعالیت است.
پس از آن، پهنه مختلط تعریف شده است پهنه مختلط محدوده‌هایی از شهر است که از ایجاد فضاهای کار و فعالیت در بافت‌های مسکونی در گذشته پدید آمده و یا پهنه‌هایی را شامل می‌شود که استعداد استقرار فعالیت‌های چند منظوره کار، فعالیت، سکونت و... را دارند. با توجه به شناسایی ویژگی انواع مختلف این نوع پهنه در سطح شهر، زیرپهنه‌های «فعالیت با مسکونی» و «فرهنگی و گردشگری با حداقل مسکونی» در طرح جامع جدید تعیین شده است. پهنه آخر هم پهنه حفاظت است. پهنه حفاظت (سبز و باز) محدوده‌هایی از شهر متشکل از عرصه‌های سبز و باز عمومی و خصوصی، پارک‌های جنگلی، باغات و اراضی مزروعی و حرایم و پهنه‌های حفاظت ویژه در شهر است که با توجه به نقش و اهمیت این پهنه در ارتقای کیفیت محیط و سیمای شهر تهران، ایجاد سرزندگی و توسعه گردشگری، مورد حفاظت قرار گرفته و ساخت و ساز در آنها طبق ضوابط مربوطه بسیار محدود یا در برخی از زیرپهنه‌ها ممنوع است.
رونمایی از طرح تفصیلی و تقدیر از شهردار
همزمان با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال90 و تصویب کامل طرح تفصیلی در کمیسیون ماده5، شایعاتی درباره تأثیرات این طرح در شهر پخش می‌شد. هر از چند گاهی شنیده می‌شد که این طرح موجب محدود شدن ساخت و ساز در شهر و بالا رفتن قیمت مسکن در تهران می‌شود. این شایعه در زمان‌های مختلف به‌صورت موج‌های کوچک ظاهر می‌شد و هربار با تکذیب اعضای شورای شهر، مدیران شهری و حتی کارشناسان شهرسازی فرو می‌نشست. اما نکته‌ای که درباره این شایعه وجود داشت این بود که توسط کسانی پخش می‌شد که احتمالا از حذف رانت‌های اطلاعاتی خود با اجرایی‌شدن طرح تفصیلی نگران بودند.
این نگرانی چنان بود که حتی پس از آغاز اجرای طرح تفصیلی از ابتدای امسال، باز هم هر از چند گاهی به شایعات درباره طرح تفصیلی دامن زده می‌شد. اما شهردار تهران در مراسم رونمایی از طرح تفصیلی خیال همه را راحت کرد. او گفت که برخی می‌گویند اجرای طرح تفصیلی محدودیت‌هایی ایجاد می‌کند البته این طبیعی است و طرح در بعضی جاها ممکن است فرصت‌هایی را برای بعضی افراد و برای برخی دیگر آسیب‌هایی به‌دنبال داشته باشد و این ما مدیران هستیم که باید تناسب درست را میان تهدیدها و آسیب‌ها ایجاد کرده و آن را به فرصت تبدیل کنیم. آن‌روز شهردار تهران گفت که از مهم‌ترین موضوعات طرح تفصیلی این است که منافع شهر، منابع و مصالح عمومی جامعه با وجود طرح تفصیلی از سلیقه‌ای اداره شدن خارج و در بستر تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری به دست یک خرد جمعی سپرده شد که این بزرگ‌ترین اتفاق طرح تفصیلی بود. قالیباف ادامه داد: اگر واقعا به‌دنبال شفافیت باشیم و مبارزه واقعی با فساد اداری و همچنین اجرای عدالت واقعی و دوری از شعار و کرامت انسانی برای ما موضوعیت داشته باشد و خدمت بی‌منت و صادقانه به مردم هدف ما باشد و همچنین بخواهیم شهر را از دو قطبی بودن نجات دهیم ، تنها راه آن رصد مرتب طرح جامع و تفصیلی و اجرای آن است.
آن روز، در مراسمی که به پاس پایان انتظار برای اجرای طرح تفصیلی برپا شده بود، در میان سخنرانی‌ها و اظهارنظرها، از شهردار تهران نیز تقدیر شد. حسن بیادی، نایب‌رئیس شورای شهر تهران، هنگامی که شهردار و تعدادی از مسئولان مشغول تقدیر از دست‌اندرکاران طراحی طرح تفصیلی بودند، روی سن رفت و لوح تقدیری را به محمدباقر قالیباف اعطا کرد. در این لوح خطاب به شهردار تهران آمده بود: «تقارن ابلاغ و اجرای سند طرح تفصیلی جدید شهر تهران با آغاز سال نو و بهار که فصل تجدید حیات طبیعت است، بیانگر آغاز عصر جدیدی در مدیریت توسعه شهری مبتنی برکار‌بست مدل‌های عملی معتبر، پرهیز از اقدامات سلیقه‌ای و سطحی نگر و بهره‌گیری از نظام مدیریت علمی است و تحقق شهری دانش بنیان، هوشمند، امن و برخوردار از فرهنگ غنی اسلامی با عملکرد ملی و جهانی به‌عنوان مرکز ام‌القرای جهان اسلامی را نوید می‌دهد. فرایند تدوین اسناد توسعه شهری تهران در طرح تفصیلی جدید از مرحله تهیه تا تصویب که با مشارکت طیف گسترده‌ای از کارشناسان متعهد، آگاه و کارا و دستگاه‌های ذی‌ربط صورت گرفت اقدام شگرفی بود که به‌رغم مشکلات و ناهمواری‌ها، در سایه اراده و عزت راسخ مدیریت شهرداری تهران میسر شد و به ثمر رسیدن این مهم یقینا مرهون تشخیص عالمانه، جهت گیری مبتنی بر بصیرت، تلاش مدبرانه، اعتقاد بر مدیریت برنامه محور، به‌منظور تحقق اهداف طرح جامع جدید تهران و به سرانجام رساندن تلاش‌ها و فعالیت‌هایی است که کارشناسان خبره طی سالهای اخیر دنبال کرده‌اند.
روحیه جهادی- علمی و ثبات رأی جنابعالی که در ابلاغ و اجرای طرح تفصیلی جدید، نه تنها بر تشویش‌ها و جو‌سازی‌های موجود فائق آمد بلکه زمینه را جهت پیشبرد اهداف عالی اسناد فرادست فراهم آورد. شایسته است ضمن حمایت از تدابیر متخذه جنابعالی در انطباق با آنچه به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب اسلامی، نیاز لحظه‌شناسی است از خدمات شایان توجه شما و همکاران پر تلاشتان تقدیر شود. امید است این اقدام جسورانه با مراعات کامل جنبه‌های فنی و ضوابط و مقررات طرح و مشارکت فعال شهروندان در جهت تحقق اهداف آن موجبات شکوفایی و توسعه هدایت شده و موزون کلانشهر تهران و ارتقای وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان محترم را متناسب با شأن و منزلت آنان تمهید نماید.از خداوند منان توفیق هر چه بیشتر جنابعالی و دیگر همکاران را در ارائه خدمات به نظام مقدس اسلامی در پرتو عنایت و مراحم خاصه حضرت ولی‌عصر امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه الشریف و تحت زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله العالی مسئلت می‌نمایم.در واقع نایب‌رئیس شورای شهر تهران، با این تقدیر تلاش چندساله مدیران شهری، کارشناسان شهرسازی و اعضای شورای شهر را پاس‌داشت که با نهایی کردن طرح تفصیلی پایتخت، بر چند دهه بی‌برنامگی مهر پایان زدند».
آن‌روز رئیس شورای اسلامی شهر تهران نیز درباره طرح تفصیلی سخنرانی کرد. مهدی چمران در مراسم رونمایی از طرح تفصیلی یکپارچه شهر تهران که در مرکز همایش‌های برج میلاد برگزار شد، اظهار داشت: طرح جامع در سال1349 تصویب شد که در سال70 ساماندهی آن صورت گرفت ولی اجرایی نشد. وی افزود: در واقع می‌توان گفت از آن سال تهران بدون طرح و برنامه وضعیت خود را ادامه داده و نابسامانی‌های فعلی به‌دلیل بی‌برنامگی‌های آن سال‌هاست.
چمران خاطرنشان کرد: نخستین موضوعی که در سال 82 جزو دغدغه‌های اعضای شورا محسوب می‌شد ارائه برنامه برای شهر تهران بود البته سالهای قبل از 82 برای هر منطقه مهندس مشاوری انتخاب کرده بودند که نقشه ساماندهی آن منطقه را ارائه کند اما ادامه آن به فراموشی سپرده شد. وی افزود: علاوه بر تهیه طرح جامع، چشم‌انداز 20 سالهای برای تهران تهیه کردیم که این امر نیز می‌توانست سندی برای شهر تهران باشد. به هر ترتیب به‌صورت همزمان مطالعه طرح جامع و تفصیلی انجام شد و برای اینکه بررسی آنها به‌صورت دائم صورت گیرد هیأت سه نفره‌ای با حضور شهردار تهران، وزیر سابق مسکن و بنده به‌عنوان رئیس شورای شهر تهران تشکیل شد.
رئیس شورای اسلامی شهر تهران افزود: قرار شد بودجه‌های تهیه طرح‌ها توسط شهرداری پرداخت شود و وزارت مسکن در آینده آن را بپردازد که این امر نیز محقق شد و بالاخره با جلسات کشنده و پشت‌سر هم بررسی طرح تفصیلی به پایان رسید. وی خاطرنشان کرد: با اجرای طرح تفصیلی و ایجاد زیرساخت‌های الکترونیکی آن به نقطه‌ای خواهیم رسید که از حضور فیزیکی افراد جلوگیری شود، عوارض به‌صورت اینترنتی پرداخت و پروانه ساخت و ساز به‌صورت الکترونیکی صادر شود. وی ادامه داد: مردم نگرانی‌هایی نسبت به اجرای طرح تفصیلی دارند که بنده در پاسخ به آنها می‌گویم طرح تفصیلی یک برنامه است و برنامه نه تنها دردسری ایجاد نمی‌کند بلکه موضوعات را شفاف می‌کند و درصورت نبودن آن است که نابسامانی ایجاد می‌شود؛ در چنین شرایطی هر فردی نمی‌تواند تصمیمات خاصی اخذ کند که به ضرر شهر یا شهروندان تمام شود و اگر زرنگ‌تر است بیشتر از شهر استفاده کند.
این جمله چمران به خوبی می‌تواند گویای اهمیت اجرای طرح تفصیلی پایتخت باشد؛ طرحی که بسیاری از ناظران و کارشناسان بر اجرای بی‌کم و کاست و بدون فروکاست آن تأکید دارند.
